جانم به فدای مهدی

از آن جايي که روايت صريح و روشني در اين باره در دست نيست، در بين دانشمندان شيعه سه ديدگاه متفاوت پديد آمده است. که هر يک برخاسته از پاره‌اي روايات است. اميد مي‌رود با بحث‌‌هاي جدّي‌تر و فراگيرتر, پاسخي درخور و مطمئن ارائه گردد.
گمانه‌هاي سه گانه‌اي که مطرح شده بدين قرار است:
1. ازدواج كرده و داراي فرزنداني نيز هست.216
2. ازدواج انجام گرفته، ولي اولاد ندارد.217
3. ازدواج نكرده است.
احتمال نخست
کساني که بر اين باورند اعتقاد دارند آن حضرت نه فقط ازدواج کرده که داراي فرزنداني نيز هست و آنان نيز فرزنداني دارند و…
ميرزا حسين طبرسي نوري از جمله کساني که بر اين مطلب پافشاري زيادي دارد. ايشان در نجم الثاقب با عنوان دفع شبهه نبودن اولاد براي آن حضرت آورده است: سيّدبن طاووس در اواخر کتاب جمال الاسبوع218 گفته که: من يافتم روايتي به سند متصل به اين که از براي مهدي گروهي از اولاد است که واليانند در اطراف شهرها که در درياست و ايشان دارايند غايت بزرگي و صفات نيکان را.219
در مراجعه به جمال الاسبوع در خواهيم يافت که نه فقط سندي بر اين ادعا نياورده، بلکه مشخص نکرده اين سخن از چه کسي ذکر شده است. استناد به چنين سخني بر مطلبي به اين مهمّي جاي بسي شگفتي است.
کساني که بر ديدگاه نخست پاي مي‌فشارند بر اين باورند که زن و فرزند داشتن حضرت با قواعد کلي، روايات و ادعيه سازگار است.
ايشان بر اين باورند که احکام کلي شريعت محمّدي( ايجاب مي‌کند که حضرت مهدي( نيز به مانند ديگر پيشوايان معصوم( تشکيل خانواده داده از سنّت جد بزرگوار خود پيروي نمايد.220
اما نکته قابل توجّه اين است که اين استحباب با مسئله بسيار مهمّي با عنوان غيبت و فلسفة آن در تعارض است.
از ايشان مي‌پرسيم اهميت ازدواج به عنوان يک مستحب بيشتر است يا امر بسيار مهمّ امر به معروف ونهي از منکر؟ حتماً پاسخ خواهد داد: امر به معروف مهمّ تر است. حال آيا امام عصر( از اين همه منکري که رخ مي‌دهد خبر دارد يا خير؟ حتماً مي‌گويد: خبر دارد. پس چرا نهي از منکر نمي‌کند؟ خواهد گفت با مقام غيبت حضرت در تعارض است. حال اين پرسش پيش مي‌آيد که واجبي به اين مهمّي در تعارض با غيبت ترک مي‌شود، اما امر مستحب نه!!
نه فقط امر به معروف که بسياري از شئونات امام است که به خاطر غيبت ايشان به صورت موقت ترک مي‌شود.
افزون بر اين که روايت نبوي مي‌گويد فمن رغب عن سنّتي فليس مني221 و آن بدين معناست که با آن به مخالفت بر خيزد و بر ما روشن است که هر کس اگر به دليل‌هايي نتوانست ازدواج کند به اين معنا نيست که با آن مخالف است.
همچنين آنها بر اين باورند که پاره‌اي از روايات شاهدي بر همسر و فرزند دار بودن آن حضرت است. مهمّ‌ترين رواياتي را که در اين بخش ارائه مي‌نمايند از اين قرار است:
1. يکي از نويسندگان معاصر در اين باره نوشته است: در باره همسر و يا همسران حضرت بقية الله( فقط يک سر نخ وجود دارد و آن روايتي است که مرحوم کفعمي در مصباح نقل کرده است. بر اساس اين روايت: همسر حضرت مهدي( از نسل عبد العزي (پسر عبد المطلب) مي‌باشد.
آن‌گاه گويي با قاطعيّت تمام همسر دار بودن آن حضرت ثابت شده, در پي اثبات فرزندان مي‌رود و مي‌نويسد: اما در باره اولاد آن حضرت رواياتي هست که وجود آنها را به روشني اثبات مي‌کند. 222
اما ادله‌اي که بر فرزند‌دار بودن آن حضرت بيان شده همراه با نقد آنها بدين قرار است:
1. شيخ طوسي( از مفضل بن عمر نقل کرده که امام صادق( فرمود: براي صاحب اين امر دو غيبت است که يکي از آنها به اندازه‌اي طولاني مي‌شود که برخي از مردم گويند: از دنيا رفته، برخي گويند: کشته شده و برخي گويند: آمده و رفته، جز تعداد اندکي از شيعيان بر باور خود استوار نماند. و کسي از اقامتگاه او آگاه نمي‌شود، ازفرزندانش و نه از غير او. به جز کسي که متصدي امور اوست.223
برخي از اين روايت استفاده کرده‌اند که آن حضرت در دوران غيبت داراي فرزند است. چرا که اگر فرزند نداشت اين روايت بي معنا مي‌شد.
نقد و بررسي کوتاه:
ـ نعماني همين روايت را نقل کرده در حالي که به جايمن ولده من ولي224 آورده است. با توجه به اين که کتاب الغيبه نعماني به مراتب بر کتاب الغيبه شيخ طوسي مقدم بوده و بخشي از سند هر دو کتاب مشترک است و نيز بين کلمه ولي و ولد از نگاه نوشتار نزديکي وجود دارد، احتمال تصحيف بسيار قوي مي‌نمايد. و بنابراين استدلال به اين روايت بي اعتبار خواهد شد.
آيت الله صافي گلپايگاني يکي از مراجع تقليد معاصر پس از ذکر هر دو روايت مي‌نويسد: با وجود اين اختلاف، استناد به نقل غيبت شيخ اطمينان بخش نيست؛ بلکه نقل غيبت نعماني از برخي جهات، مانند علوّ سند و لفظ حديث، معتبرتر به نظر مي‌رسد.225
2 . روايت جزيرة خضراء که سخن از فرزندان حضرت در جزيره‌اي دور دست دارد.226
3. علامه مجلسي مي‌گويد مؤلف کتاب مزار کبير به اسناد خود از ابو بصير از امام صادق( نقل کرده که آن حضرت فرمود: گويا مي بينم فرود آمدن قائم را در مسجد سهله با اهل و عيالش.227
اگر چه اين روايت براي آن حضرت همسر و فرزند اثبات کرده ولي هيچ دلالتي ندارد در دوران غيبت نيز داراي زن و فرزند است چرا که احتمال دارد اين زن و فرزند پس از ظهور براي ايشان حاصل آيد.
البته به روايات ديگري نيز استدلال شده که به نظر مي‌رسد آنچه ذکر شد از اهميت بيشتري برخوردار بوده و آن هم که ملاحظه شد قابليت استدلال بر اين موضوع را ندارند.
افزون بر روايات به برخي از ادعيه و زيارت‌نامه‌ها نيز استدلال شده که در آنها نيز استدلال ناتمام است. زيرا استناد قطعي آنها به معصوم( مورد ترديد است.
آيت‌الله صافي گلپايگاني در باره برخي از آنچه به عنوان دليل قائلين به زن و فرزند دار بودن حضرت آمده است، مي‌نويسد: بعضي از روايات، مثل خبر کمال الدين انباري و خبر زين الدين مازندراني از جهت غرابت و ضعف ظاهري که در متن آنهاست، قابل استناد نمي‌باشد. و بعضي ديگر، همچون فقرات برخي از ادعيه و زيارات نيز صراحت ندارد، و قابل حمل بر عصر ظهور مي باشد.228
اما احتمال دوم
عده‌اي به دليل مواجهه با اشکالاتي که بر زن و فرزند داشتن حضرت ذکر شده، گمانه وسطي را برگزيده‌اند. به اين بيان که حضرت به خاطر عمل به سنّت پيامبر ازدواج کرده، ولي به خاطر مصون ماندن از مشکلات فرزند داشتن, داراي فرزند نيست.
غافل از اين که اشکالات فرزند داشتن حضرت در باره همسر حضرت همچنان باقي خواهد ماند. با اين بيان که اگر قرار باشد، آن حضرت شخصي را به عنوان همسر برگزيند، يا بايد بگوييم كه عمر او نيز مانند عمر حضرت طولاني است ـ كه بر اين امر دليلي نداريم ـ يا اينكه بگوييم مدتي با آن حضرت زندگي كرده و از دنيا رفته است. در اين صورت، حضرت به سنّت ازدواج عمل كرده و پس از آن، تنها و بدون زن و فرزند زندگي را ادامه مي‏دهد.
احتمال سوم
به طور اساسي همسر اختيار کردن براي حضرت مهدي( با فلسفة غيبت در تعارض است. و بسيار بعيد است آن حضرت ازدواج کرده باشد.
اگر چه وقتي ادله قائلين به اثبات زن و فرزند داشتن حضرت ناکافي دانسته شد، نيازي به آوردن دليل بر زن و فرزند نداشتن نخواهد بود؛ لکن کساني که احتمال سوم را مطرح کرده اند به ادله اي نيز تمسک کرده‌اند. که از جمله آنهاست:
1. مسعودي در اثبات الوصية نقل کرده در محضر امام رضا( علي‌بن حمزه و ابن سراج و ابن ابي سعيد مکاوي وارد شدند .
علي‌بن ابي حمزه آغاز به سخن کرده گفت: براي ما از پدرانتان نقل شده که تمام وظائف امام پس از رحلت به امامي مانند او منتقل مي‌شود.
امام رضا(به او فرمود: خبر بده مرا از حسين بن علي( امام بود يا نه؟ گفت: امام بود. حضرت فرمود: پس چه کسي جانشين او شد؟ عرض کرد: علي‌بن حسين( .
اين پرسش و پاسخ ادامه يافت تا اين که ابن ابي حمزه گفت: إنا روينا أن الإمام لا يمضي حتي يري عقبه؛ براي ما روايت شده که امام در نخواهد گذشت تا اين که جانشين و نسل خود را ببيند. امام رضا( فرمود: أما رويتم في هذا الحديث غير هذا؛ آيا در اين روايت بيش از چيزي براي شما گفته نشده؟ گفت: نه. حضرت فرمود: بلي و الله لقد رويتم فيه إلا القائم…؛ بله به خدا سوگند برايتان روايت شده مگر قائم … ابي حمزه (با حالتي شبيه اعتراض) گفت: اين قسمت در حديث است؟!
امام رضا( فرمود: ويلك كيف اجترأت علي بشي‏ء تدع بعضه؛ واي بر تو چگونه جرأت کردي به چيزي که بخشي از آن را ناديده گرفته‌اي بر من احتجاج کني.229
افزون بر مسعودي، کشي در رجال خود230 و شيخ طوسي در اختيار معرفة الرجال231 نيز اين روايت را با اندک تفاوتي آورده‌اند.
روشن است که اين روايت نه فقط داشتن فرزند براي حضرت مهدي( را در دوران غيبت منتفي مي‌داند، بلکه در تمامي عمر آن حضرت چنين مي‌داند.
2. شيخ طوسي در کتاب الغيبه نزديک به همين مضمون را در روايتي ديگر آورده است.
حسن‌بن علي خزاز گفت: علي‌بن ابي حمزه وارد بر امام رضا( شد. پرسيد: آيا شما امام هستي؟ حضرت فرمود: آري. علي‌بن ابي حمزه گفت: از پدر بزرگ شما جعفربن محمّد شنيدم که: امامي نيست مگر اين که فرزندي دارد. امام فرمود: آيا فراموش کردي يا خود را به فراموشي زدي؟ اين چنين که گفتي نفرمود. بلکه ايشان فرمود: امامي نيست مگر اين که فرزندي داشته باشد مگر امامي که حسين‌بن علي براي او خارج مي شود(رجعت مي‌کند) پس همانا او فرزندي نخواهد داشت. علي‌بن ابي حمزه گفت راست فرمودي اين چنين فرمود جد بزرگوار شما.232
3. رواياتي ‏حضرت خضر را به ‏عنوان كسي معرفي كرده كه وحشت تنهايي حضرت مهدي( را در دوران غيبت برطرف مي‏سازد و در حالي ‏كه اگر آن حضرت زن و فرزند داشت، نيازي به ملازم و همراه نبود.
امام‏رضا( فرمود: خضر( از آب حيات نوشيد و او زنده است… خداوند به واسطه او تنهايي قائم ما را در دوران غيبتش به انس تبديل كند و غربت و تنهايي‏اش را با وصلت او مرتفع سازد.233
4 . در روايات فراواني از آن حضرت با القاب فريد (تك) و وحيد(يگانه) ياد شده است و اين با زن و فرزند داشتن منافات دارد.234
5. دسته‏اي از روايات، ملازمان حضرتش را در دوران غيبت فقط سي تن از ياران خاصّ آن حضرت ذكر كرده است. و سخني از همراهي زن و فرزند ايشان با وي ننموده است.
امام صادق( در اين باره ‏فرمود: صاحب اين امر از غيبتي ناگزير است و در غيبت خود ناچار از گوشه‏گيري و كناره جويي از ديگران است و طيبه (مدينه) خوش منزلي است و با وجود سي تن (يا به همراهي سي نفر) در آن جا وحشت و ترسي نيست.235
علامه محمّد تقي شوشتري در باره فرزند دار بودن امام زمان ( نوشته است: بايد گفت: در هيچ خبري وارد نشده است که آن حضرت پيش از ظهور فرزند داشته باشد، و در خصوص فرزند دار شدن آن امام پس از ظهور هم اختلاف است.236
بنابراين به نظر مي‌رسد ادله کساني که براي آن حضرت اثبات زن و فرزند مي‌نمايند ناتمام است. و خداوند آگاه‌تر است.